Inkasta oo ay buuxisay shuruudihii caalamiga ahaa ee dawladnimo, haddana Somaliland waa mid aan la aqoonsanayn. Waxaa la joogaa waqtigii Mareykanka uu bedeli lahaa arrintaas.
2017, Somaliland waxay qabatay doorashadii shanaad ee si nabad ah ku dhacda tan iyo markii ay ku dhawaaqday inay ka go’day Soomaaliya 1991. Inkasta oo ay buuxisay shuruudaha caalamiga ah ee dawladnimada, oo ay ka mid yihiin in ay yeelato dhul la kala xadeeyay, dad iyo dawlad sharci ah, haddana Somaliland weli lama aqoonsan. Waa markii Maraykanku uu wax ka beddeli laha xaqiiqadaas.
Soddon sano oo ismaamul dawladeed ah ka dib iyo qiimayntii Freedom House oo ahayd “qayb ahaan xor” taasoo ka dhigaysa Somaliland boqolkiiba 50 ka sarreeyseneysa dhammaan waddamada Afrika – maxaa Somaliland loo aqoonsan waayay?
Waxa jira laba sababood oo ay midawga Afrika (AU) ku sababeeyeen diidmada aqoonsiga. Ugu horrayn, AU-da waxay u isticmaashaa heshiiskii 1964-kii ee Ururka Midowga Afrika si ay u “ixtiraamaan xuduudaha ay gaadheen madax-bannaanidooda” si ay marmarsiiyo uga dhigtaan diidmada madaxbannaanida Somaliland. Si kastaba ha ahaatee, dooddani ma soconayso, maadama oo ay Somaliland ay xornimada ka qaadatay Ingiriiska 1960-kii. Somaliland waxay markaas dooratay in ay si iskeed ah ula midowdo koonfurta Soomaaliya markii dambe ee ay xornimada ka qaateen Talyaaniga. Intaa waxaa dheer, xudduudaha Masar, Mali, iyo Senegal dhamaantood way ka duwan yihiin sidii ay ahaayeen markii ay xornimada qaateen. Dhawaan, Koonfurta Suudaan waxay xornimada qaadatay 2011. Diidmada kale ee Midowga Afrika waxay tahay in aqoonsiga Somaliland ay horseedayso kor u kaca dadaallada gooni-goosadka ee Afrika oo dhan.
Maraykanku, in kasta oo uu si cad u taageersan yahay sababta AU, wuxuu leeyahay dhiirigelin dheeraad ah oo ku habboon siyaasad-dejiyeyaasha Maraykanka. In kasta oo Maraykanku uu marar badan sheegay in uu u hoggaansami doono siyaasadda Midowga Afrika, kharashka ku baxa iyo ka hortagga argagixisanimada ayaa ah arrimo waaweyn oo Washington ay ka fiirsato ah. Maraykanku wuxuu u hiiliyay dawladda Soomaaliya muddo soddon sano ah. Intaa waxaa dheer, laga soo bilaabo weerarradii Sebtembar 11, la-dagaalanka argagixisanimada waxa ay u badan tahay isdhexgalka siyaasadda arrimaha dibadda ee Mareykanka, gaar ahaan Afrika oo dhan. In Somaliland loo aqoonsado madax banaani waxa loo arki karaa inay meesha ka saartay go’aankii Maraykanka ee Muqdisho iyo dagaalka uu kula jiro Alshabaab. Waxaa intaa dheer, wakhtiga iyo lacagta lumay waxaa loo arki doonaa inay yihiin kharash aad u hooseeya, iyo siyaasad-dejiyeyaasha Mareykanka waxay ku adkaan doontaa beddelka koorsada.
Aqoonsiga Somaliland waxa ay ka hor imanaysaa soddon sannadood oo siyaasadda Maraykanku ku wajahnaa Soomaaliya, balse waxa jira saddex sababood oo ku qasbaya in Maraykanku beddelo jidkiisa. Ugu horrayn, siyaasadda Soomaaliya ee Maraykanka ee ku salaysan la-dagaalanka argigixisada ayaa fashilantay. Kooxda xiriirka la leh Al-Qaacida ee Al-Shabaab ayaa sii wada in ay carqaladeeyaan dhammaan dadaallada lagu doonayo in lagu sii wado dowlad shaqeysa ama bulsho, iyadoo si guul leh u beegsata saraakiisha dowladda iyo hoggaamiyeyaasha qabaa’ilka. Marka loo eego Xogta Argagaxisada Caalamiga ah, intii u dhaxaysay 1990 iyo 2020, waxaa dalka ka dhacay ku dhawaad 5,300 oo shil argagixiso. Iyada oo ay jirto khatarta argagixisada ee joogtada ah, dawladda Maraykanku taageerayo waxay xaddiday koontaroolka ka baxsan caasimadda federaalka ee Muqdisho iyo xarumaha maamul goboleedyada. Laga bilaabo 2020, Al Shabaab xitaa waxay aruurisaa canshuur ka badan tan dowladda, oo ay ku jiraan meelaha ay dowladdu maamusho. Si kastaba ha ahaatee, kharashaadka ku baxaaya siyaasadda guul-darraystay waa in aanay Muqdisho u horseedin ballan-qaad aan dhammaad lahayn oo liddi ku ah xuquuqda aayo-ka-tashi ee dadka reer Somaliland.
Sababta labaad ee lagu beddelayo siyaasadda Mareykanka waa faa’iidada awoodda jilicsan. Aqoonsiga Somaliland waxay u ogolaanaysaa Maraykanka inuu dib u bilaabo joogitaankiisa Geeska Afrika. Halkii ay si aan dhammaad lahayn isugu xidhi lahayd hab guul-darraystay oo ka dhan ah argagixisada, Maraykanku waxa uu mudnaan siin karaa abaal-marinta maamul-wanaagga iyo wax ka qabashada sababaha asaasiga ah ee xagjirnimada. Intaa waxa dheer, iyada oo la ixtiraamayo sheegashooyinka joogtada ah ee ku aaddan aayo-ka-tashiga, Maraykanku wuxuu dhisi karaa awood jilicsan Somaliland iyo caalamkaba isagoo aqoonsanaya rabitaanka, dadaalka, iyo go’aanka Somaliland ee aayo-ka-tashiga. Waqtigan xaadirka ah, isagoo sii wada diidmada madax-bannaanida Somaliland, Maraykanku wuxuu diiday xaqaas dadka reer Somaliland wuxuuna wiiqay awoodda jilicsan ee Maraykanka.
Sababta ugu dambeysa ee lagu beddelayo siyaasadda Mareykanka waa saameynta iyo horumarinta xulafada. Somaliland maaha qayb ka mid ah Soomaaliya; waxay isu aragtaa inay gooni u taagan tahay diidmada ictiraafkana uma badna inay taas beddelaan. Si kastaba ha ahaatee, in Somaliland loo aqoonsado madax bannaani waxay ka caawin kartaa Maraykanka in uu samaysto saaxiib cusub oo ka hawl-gala gobolka.
Somaliland waxa ay si toos ah uga codsatay Maraykanka aqoonsi—iyado u fidinaysa marin u helka dekedda Berbera iyo garoonka diyaaradaha ee ku yaal meel istaraatiiji ah, waxaanay si cad uga soo horjeeddaa dedaallada saamaynta gobolka Shiinaha ee geeddi-socodka. Codsigaasi wuxuu abuuraa daaqad laba laab ah oo fursad ah. Marka hore, gelitaanka dekedda Berbera iyo garoonka diyaaradaha waxay siinaysaa Maraykanka doorashooyin muhiim ah oo gobolka ah marka loo eego saamaynta sii kordheysa ee Shiinaha ee Jabuuti iyo cidhiidhiga u dhexeeya Maraykanka iyo Jabuuti, oo martigeliya saldhigga kaliya ee joogtada ah ee Maraykanku ku leeyahay Afrika. Waxaa xusid mudan in boqolkiiba 11 batroolka badda ka soo baxa uu mara marin biyoodka Bab-el-Mandeb ee u dhexeeya gacanka cadmeed iyo badda cas, taasoo ka dhigaysa marin biyoodka mid ka mid ah dhaqaalaha caalamka.
Midda labaad, codsiga cad ee aqoonsiga Somaliland waa calaamad muujinaysa inay samayn doonto tanaasul ay ku beddelato xidhiidh rasmi ah. Fahamka in Somaliland ay u tanaasulayso aqoonsiga waxay siinaysaa Maraykanka awood uu ku qaabeeyo shuruudaha aqoonsiga ka hor oo uu dejiyo qaar ka mid ah khadadka cas, gaar ahaan ku saabsan Taiwan.
Awooda uu Maraykanku ku heli karo aqoonsiga wada xaajoodka ayaa u oggolaanaya inuu qaabeeyo habka oo uu fuliyo shuruud muhiim ah. Hal shardi ah oo loo baahan yahay in la aqoonsado waa in Somaliland ay xalliso dhulalka ay ku muransan yihiin Puntland, oo ah maamul Soomaaliyeed oo ku loolamaya sheegashada gobollada Sool, Sanaag iyo Buhoodle. Arintan ayaa ah mid cakiran oo heer deegaan, heer gobol iyo heer qaran ah oo marar badan ka dhalatay rabshado. Si kastaba ha ahaatee, haddii ay Somaliland dhab ka tahay inay ictiraaf doonayso, ismaamulku waa inuu ka tanaasulaa mawqifkiisa dhabta ah ee ku saabsan dhulka lagu muransan yahay, si loo kordhiyo danaha la wadaago, korna u qaado qaraar dublamaasiyadeed oo fog.
Hal dariiq oo hore loo mari lahaa waxay noqon lahayd in Itoobiya laga qaybgeliyo. Itoobiya waxay xiriir rasmi ah la leedahay Somaliland iyo Puntland, waxayna ka hadashay wixii ka dhashay muranka dhuleed. Intaa waxaa dheer, heshiis nabadeed oo lama filaan ah oo ka dhacay Tigrayga, Ra’iisul Wasaare Abiy Axmed ayaa laga yaabaa inuu u fuulo xal kale oo diblumaasiyadeed – oo ay dhiirigelisay danaha qaranka Itoobiya – si loo gaaro heshiis nabadeed oo laga wadahadlo xadka la wadaago.
Waxa jira laba doodood oo loo isticmaalo in lagaga soo horjeedo madax-banaanida Somaliland. Midda kowaad waxa weeye Somaliland waa dal si weyn u taageersan Taiwan, taas oo xiisad ka dhex abuurtay Hargeysa iyo Bejing, in Somaliland la aqoonsado waxay sii kordhin kartaa walaaca Shiinuhu ka qabo burburinta siyaasadda “One-China” ee Washington. Doodda labaad, oo ay inta badan sheegaan dadka ka soo horjeeda ictiraafka, waxay tahay in aqoonsiga Somaliland uu kicin karo mowjado gooni-goosad cusub ah.
Ka gudubka labada walaac waxay u baahan doontaa xoog adag oo siyaasadeed. In kasta oo arrinta Taiwan ay ka werwer yar tahay, haddana saamayntu waxay noqon kartaa mid xasillooni darro badan dhalisa. Marka la eego khatartaas, waa in wax laga qabtaa xidhiidhka Somaliland iyo Taiwan. Aqoonsiga Hargeysa ee Washington ayaa ka dhigi karta in Shiinahu u arko taageero diblomaasiyadeed oo Taiwan ah; xaaladda ugu xun waxay noqonaysaa in Somaliland u dhaqaaqdo inay Taiwan u aqoonsato madax-bannaanideeda.
Si kastaba ha ahaatee, walaacyadani waa kuwo xad dhaaf ah. Ugu horrayn, Taiwan may qaadan go’aan u gaar ah oo ay ku dhawaaqdo madax-bannaanideeda, sidaa awgeed uma badna Somaliland inay tallaabadaas hal-dhinac ah ku qaadato cimilada hadda jirta. Marka labaad, ka sokow codsigii aqoonsiga Maraykanka, Somaliland waxay dooratay inay si cad ula safato Maraykanka marka la eego saamaynta sii kordhaysa ee Shiinaha ee Afrika. Sidaas darteed, haddii Maraykanku aqoonsan lahaa madax-bannaanida Somaliland, waxay saamayn weyn ku yeelan kartaa siyaasadda Taiwan ee Hargeysa, taasoo u oggolaanaysa inay dejiso xad cad. Si kastaba ha ahaatee, aqoonsiga Somaliland waa tallaabo u wanaagsan Maraykanka, go’aamada siyaasadda arrimaha dibadda ee Maraykanku waa in aanay noqonin kuwo ay ka walaacsan yihiin in ay uu udhabo fadhiisto Shiinaha, gaar ahaan su’aalaha la xidhiidha aayo-ka-tashiga.
Maaddaama aysan jirin mowjado gooni-goosad ah kadib markii Koonfurta Suudaan ay xornimadeeda qaadatay, ma jirto sabab loo aamino in aqoonsiga madax-bannaanida Somaliland uu hadda kicinayo mowjad noocan oo kale ah Afrika. Si ka sii weyn, Somaliland xaalkeedu waxa uu bixinayaa diidmada ku habboon tabashooyinkan. Jiritaanka iyo hab-dhaqanka gaarka ah ee Somaliland ma aha oo kaliya inay ka soocdo rabitaanka madax-bannaanida kediska ah ee waxa ay sidoo kale abuurtaa wax ka horreeya. Somaliland waxay cadaysay in dimuquraadiyad shaqaynaysa oo waarta laga dhisi karo gunta iyadoo aan la helin taageero caalami ah. Gobolku waxa uu haystay dawlad dimuqraadi ah oo madaxbannaan muddo soddon sannadood ah. Inkasta oo haween la’aanta baarlamaanka hadda jirta ay muujinayso in xukuumaddu ay ka yaraatay matalaad buuxda, haddana waxaa si nabad ah xilka kula kala wareegay shan madaxweyne oo ka kala socday saddexda xisbi ee dastuuriga ah. Iyadoo lagu dalbanayo in dhaqdhaqaaqyada madax-bannaanidu ay raacaan nidaamka dimuqraadiga ah ay dhibaato keeni karto, soddon sano oo is-xukun nabad ah oo u dhexeeya xisbiyada mucaaradka ayaa loo aqoonsan karaa inay yihiin marxaladaha lagama maarmaanka u ah si loo gaaro aqoonsi.
Marka la aqoonsado Somaliland hadda, Maraykanku wuxuu garan karaa shuruudaha guud ee aqoonsiga. Si kastaba ha ahaatee, sii wadida diidmada aqoonsiga Somaliland waxay ka dhigeysaa shuruudihii looga baahnaa dadaal kasta oo gooni-goosad mustaqbalka ah mid aan la hubin oo u nugul dabaylaha siyaasadeed. Waxa ka sii muhiimsan, sii socoshada siyaasadda Maraykanka ee hadda jirta waxay dadka reer Somaliland u diidaysaa xuquuqdooda aayo-ka-tashigooda—taaso oo Maraykanku ku andacoonayo inuu qiimeeyo
By
Scott McCann
